Miejscowość , ulica Opis
Gniew, Plac Grunwaldzki
Najcenniejszy w województwie pomorskim i największy zespół zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV wieku. Przebudowane w XVIII wieku, zachowały gdzieniegdzie jeszcze stropy belkowe, stolarkę okienną oraz cenne elementy wyposażenia takie jak klatki schodowe z dekoracyjnymi balustradami czy drzwi płaskorzeźbione z ozdobnymi okuciami i mosiężnymi gałkami pochodzącymi z tego okresu. Tym, co absolutnie wyróżnia Gniew spośród innych miast i miasteczek Pomorza, są datowane na XV wiek "gniewskie leby", czyli świetnie zachowane domy podcieniowe znajdujące się po zachodniej stronie rynku. ...
W centralnej części placu usytuowany został ratusz miejski, wykorzystywany obecnie przez Urząd Miasta. Ta zbudowana na przełomie XIV i XV wieku budowla pierwotnie stanowiła czworoboczny obiekt z wewnętrznym dziedzińcem, wieżą i kramami w przyziemiu. W 1920 roku, prowadząc na terenie pobliskiego Powiśla akcję propagandowo ? agitacyjną poprzedzającą plebiscyt w sprawie włączenia tego obszaru do Polski, Gniew odwiedzili poeta Jan Kasprowicz oraz pisarz Stefan Żeromski. Spotkali się oni wówczas w ratuszu z pierwszym starostą powiatu gniewskiego Franciszkiem Czarnowskim. Dziś, do najstarszych części gmachu należą piwnice i przyziemie. Wejście do ratusza prowadzi przez stylowy podcień. W północno-wschodnim narożniku rynku obejrzeć można zabytkową studnię-pompę z 1873 roku
ul. Sobieskiego
Budynek dawnego sądu grodzkiego. Jest to imponujący swą wielkością budynek, który powstał w latach 1907- 1908, ale swą formą nawiązuje do stylu gotyckiego. Sklepienie, które znajduje się na klatce schodowej dźwiga granitowy filar, podobnie jak na zamku w Malborku. Obiekt projektował miejscowy architekt Artur Schultz, a wybudowała go gniewska firma Ericha Obucha. Tuż za budynkiem znajdowało się dawniej więzienie. Przed nim natomiast usytuowany jest mały park, w którym niegdyś znajdował się staw będący pozostałością po fosie miejskiej. Naprzeciw sądu widzimy pozostałości Bramy Malborskiej oraz dobrze zachowane mury obronne.
ul. 27 stycznia
Zabudowania zakładu ?Fama?. Jest to najstarszy zakład pracy w Gniewie, który powstał w 1852 r. jako Fabryka Maszyn Rolniczych i Odlewni braci Pappendick.
Gimnazjum im. gen. J. Hallera, zbudowane na w latach 1904-1905. Za szkolnym parkingiem stoi budynek mieszkalny, w którym przed II wojną światową mieściła się niemiecka szkoła powszechna, zbudowana w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Jadąc dalej mijamy osiedle domków jednorodzinnych. Teren ten przed wojną nazywany był Dybowem.
Ciepłe
Oczyszczalnia ścieków (2005 r.) oraz Centrum Edukacji Ekologicznej ?Heliantus?
Grodzisko wczesnośredniowieczne
Grodzisko założone zostało we wczesnym średniowieczu na wysokim cyplu skarpy zamykającej od południa Nizinę Walichnowską. Od wschodu i zachodu otoczone jest dwoma głębokim parowami. Od strony południowej rysuje się słabo rozmyty wał, a za nim płytka fosa. Grodzisko ma kształt wydłużonego w stronę północno ? wschodnią nieregularnego prostokąta o wymiarach około 80x40 metrów. Wejście znajduje się od strony południowej, wzmocnionej wałem i fosą. Pierwsze wzmianki o grodzisku pochodzą z początku XX wieku. Jako pierwszy opisał je ks. Władysław Łęga. Badania sondażowe przeprowadzone tu na początku lat 70-tych ujawniły obecność fragmentów ceramiki, kości zwierzęcych i wielu przedmiotów, w tym glinianych przęślików i szklanych paciorków, fragment noża oraz pestki wiśni i śliwy, ale nie wyjaśniły do końca czy grodzisko posiadało wyłącznie charakter strażnicy szlaku handlowego z południa na północ i szlaku wodnego Wisły. Grodzisko użytkowane było w okresie pomiędzy końcem XI wieku i połową XII wieku.
Cmentarzysko wczesnośredniowieczne
Cmentarzysko szkieletowe zostało odkryte przypadkowo podczas prac przygotowawczych do budowy kolejki z Kwidzyna przez Gniew do Wielkich Walichnów w 1900 roku. Natrafiono wówczas na sześć płaskich grobów szkieletowych. Wśród nich wyróżniały się dwa groby (grób V męski, grób IV kobiecy) z zachowanymi śladami trumien. W porównaniu z pozostałymi grobami były one bogato wyposażone. Grób V datowany na około XI wiek zawierał żelazny miecz dwusieczny, żelazny grot włóczni, wędzidło żelazne, fragmenty strzemienia inkrustowanego miedzią i srebrem, 2 małe żelazne noże, ramię brązowe wagi 10 żelaznych odważników wagowych, jedną misę brązową w ułamkach, jedną misę drewnianą i 20 gwoździ do trumny. W 1970 roku na cmentarzysku przeprowadzone zostały badania powierzchniowe przez pracowników Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Z badań pozyskano materiał ceramiczny.
Kolejka wąskotorowa
Łączyła Wielkie Walichnowy z Kwidzynem, została zbudowana w latach 1900 -1901. W Wielkich Walichnowach łączyła się z kolejką wąskotorową Cukrowni Pelplin. Otwarcie dla pasażerskiego ruchu publicznego i towarowego nastąpiło 28 września 1901 roku. Przeprawa pociągu przez Wisłę odbywała się w Gniewie na specjalnie do tego zbudowanym promie ?Landrat Brückner?. Po przyłączeniu Pomorza do Polski w 1920 roku kolej wąskotorowa po lewej stronie Wisły została przejęta prze Ministerstwo Kolei Żelaznych. Wobec przecięcia linii kolejowej granicą państwową na odcinku przeprawa promowa ? Gniew ? Ciepłe rozpoczęto prace rozbiórkowe. W 1922 roku linię Ciepłe ? Wielkie Walichnowy wydzierżawiono Cukrowni Pelplin, a 1952 roku Dyrekcja Okręgowa PKP w Gdańsku przekazała jej całą linię na własność. Rozwijający się transport kołowy buraka cukrowego sprawił, że kolejka stała się deficytowa. Linię ostatecznie zlikwidowano i rozebrano w 1978 roku. Śladem po dawnej kolei wąskotorowej jest nasyp widoczny w terenie. Zachował się także budynek dworca w Wielkich Walichnowach.
Użytek ekologiczny ?Nadwiślański parów?
Nadwiślański parów położony jest na obszarze Doliny Dolnej Wisły ? ostoi ptaków o randze europejskiej, umieszczonej na liście NATURA 2000. Las porastający strome ściany parowu stanowi miejsce lęgowe wielu gatunków ptaków: turkawki, grzywacza, kukułki, zaganiacza, cierniówki, piegży, kapturki, piecuszka, pierwiosnka, muchołówki żałobnej, rudzika, słowika szarego, drozda śpiewaka i strzyżyka. Występują tu liczne płazy i gady m.in. ropucha szara, ropucha zielona, zaskroniec i jaszczurka zwinka, a także wiele gatunków bezkręgowców. Na obszarze kilku hektarów występuje bardzo różnorodna roślinność drzewiasta i krzewiasta ? m.in. głóg, jabłoń dzika, śliwa domowa, klon pospolity, wiąz, wierzba biała, wierzba wiciowa, wierzba szara, topola biała, brzoza brodawkowata, leszczyna pospolita, grab pospolity, bez czarny, jesion wyniosły, olsza czarna. Dzięki tak dużej bioróżnorodności miejsce to tętni życiem o każdej porze roku.
Nizina Walichnowska
Obejmuje obszar lewej strony pradoliny Wisły, od wsi Ciepłe w gminie Gniew do wsi Rybaki w gminie Subkowy, malowniczą krainę rozciągająca się wzdłuż wału wiślanego. Przez długie wieki każdej wiosny, nierzadko też latem, mieszkańcy musieli bronić się przed powodzią. Wysiłek nie zawsze był skuteczny, woda zabierała wówczas mieszkańcom dobytek, a czasem i życie. Jednak ludzie ci, z uporem, determinacją i ogromną pracowitością wyrywali Wiśle kawałek po kawałku swoje miejsce do życia. Dzisiejsza Nizina Walichnowska to obszar o długości 15 km i szerokości od 3,5 do 6,5 km chroniony wałami przeciwpowodziowymi o powierzchnie 4664 ha. Osadnictwo na Nizinie Walichnowskiej zaczęło się jeszcze pod koniec pierwszego tysiąclecia, gdy ludzie budowali swe ubogie domostwa na wyżej położnych terenach południowej części niziny. W 1276 roku książę Sambor oddał Nizinę Walichnowską Krzyżakom. Nowi zarządcy przysłużyli się tej ziemi, stawiając na niej pierwsze groble chroniące przed wodami Wisły. Także w czasach Rzeczpospolitej wniesiono wiele w rozwój systemu hydrotechnicznego. Stało się to za sprawą Wspólnoty Wałowej Niziny Walichnowskiej, powstałej 24 lipca 1590 roku dzięki inicjatywie holenderskich osadników - mennonitów. Dzięki ich nowoczesnej wiedzy melioracyjnej i hydrotechnicznej udało się zbudować jednolity system przeciwpowodziowy przebiegający przez cały teren Niziny. Ślady tego wału istnieją do dziś ? jest to m.in. szosa w Polskim Gronowie. Prawo wałowe wspólnoty potwierdził 8 stycznia 1591 roku Zygmunt III Waza, zaś w 1693 roku król Jan III Sobieski, wcześniej starosta gniewski, podniósł je do rangi prawa ustawowego. Wspólnota przetrwała blisko 300 lat, wyprzedzając znacznie inne tego typu formy samoorganizacji życia społecznego na terenie dzisiejszej Polski. Mimo tych działań Nizinę wielokrotnie nawiedzały potężne powodzie. Jak częste było to zjawisko obrazuje XIX wiek, kiedy w stosunkowo krótkim okresie kilkukrotnie dochodziło do przerwania wału ? w 1804, 1813, 1816, 1829 i 1830 roku oraz najdotkliwsza w skutkach, powódź z 1855 roku, kiedy Nizina wyglądała jak morze, a poziom wody 1,5 m powyżej terenu utrzymał się aż 6 tygodni. Prawdziwym przełomem w walce z żywiołem stała się budowa w 1890 roku stacji pomp o wiele mówiącej nazwie "Nadzieja" w Rybakach. Wraz z pozostałymi pompami ?Zgoda? w Międzyłężu oraz ?Pokój? w Rybakach zapewniają bezpieczeństwo Nizinie, a same w sobie stanowią jedne z cenniejszych zabytków hydrotechniki w Polsce.
Małe Walichnowy
Do 1954 roku miejscowość była siedzibą gminy Małe Walichnowy. We wsi zachował się cmentarz menonicki. Szkoła podstawowa została wzniesiona na początku XX wieku. W niewielkiej odległości od szkoły w Małych Walichnowach, na końcu polnej drogi, wzdłuż której rosną wiekowe brzozy, pośród pól stoi pochodzący z XIX w. będący w dość kiepskim stanie dworek. Jest to dom gospodarza i zarazem Starosty Wałowego Niziny Walichnowskiej Petera Rudolfa Dirksena, autora opracowania "Kronika Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej". Dzieło to jest kompetentną analizą zagrożeń i działań związanych z gospodarką wodną Niziny.
Starosta Dirksen przyczynił się m.in. do podwyższenia wałów wiślanych do wysokości 10,5 metra, budowy w latach 1878 - 1895 nowego odcinka wału łączącego Wielkie Walichnowy i Nowy Międzyłęż, przebudowy śluzy w Rybakach oraz budowy strażnic wałowych. To wszystko doprowadziło do tego, że Wiśle "wyrwano" aż 44 tys. ha, dzięki czemu można było spokojnie uprawiać rolę, bez obaw o powodzie.
W 1909 roku mieszkańcy Niziny Walichnowskiej wznieśli Dirksenowi pomnik zwieńczony tablicą z brązu, który w 1920 roku zburzono i odbudowano w 1939 roku. Jednak podziurawiona od kul tablica zginęła w 1945 roku, a w końcu na pomniku w 1985 roku umieszczono tablicę poświęconą pomordowanym w czasie II wojny światowej mieszkańcom niziny. W 2006 r. na pomniku umieszczono pamiątkową tablicę poświęconą zasługom starosty Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej
Międzyłęż
Cmentarz mennonicki z dobrze zachowanymi nagrobkami, na których widnieje ornamentyka z gaszonymi pochodniami skierowanymi w dół (symbol gasnącego życia) i makówkami (symbol snu wiecznego)
Unikatowe stacje pomp
Nizina Walichnowska może poszczycić się stacjami pomp, będącymi jednymi z cenniejszych zabytków hydrotechniki w Polsce. Pochodzące z początku XX wieku pompy i silniki bezawaryjnie pracują do dzisiaj i zapewniają bezpieczeństwo Nizinie. Funkcję przepompowywania wody na wyższy poziom spełnia stacja pomp ?Zgoda? w Międzyłężu. Jej zadaniem jest przepompowywanie wody z Kanału Granicznego do wyżej płożonego Jeziora Peplińskiego. Znajdują się tam dwie pompy, każda o wydajności 2 m3 / sek., wyprodukowane w firmie Ascherslebener Maschienenbau Akt. Ges. w roku 1913. Stacja otrzymała swą nazwę od zgody, którą zawarto z posiadaczami ziemskimi z wysoczyzny, którzy to wcześniej odmawiali współfinansowania zakupu urządzenia. Woda z Jeziora Pelplińskiego trafia do Wisły. Jeżeli poziom wody w Wiśle jest niższy niż poziom w Jeziorze Pelplińskim nadmiar wody zostaje odprowadzany poprzez pompę ?Pokój? w Rybakach. Jej wydajność wynosi 2 m3 / sek. Prawdziwą perełką wśród tych urządzeń jest jednak stacja pomp ?Nadzieja? w Rybakach, która usuwa nadmiar wody w Jeziorze Pelplińskim przy wysokim stanie wody w Wiśle. Nie istnieją już wprawdzie pierwsze, napędzane parą, urządzenia, ale oryginalna pompa i silnik elektryczny firmy Ascherslebener Maschienenbau Akt. Ges. wyprodukowane w 1914 r. służą do dzisiaj. Po bardzo śnieżnych zimach silnik i pompa pracują pół roku bez przerwy. Wydajność pompy wynosi 3 m3 / sek. Warta wspomnienia jest także trzecia stacja w Wielkich Walichnowach, jej zadaniem jest odwodnienie ok. 200 ha. Pompa o wydajności 200 l / sek. pompuje wodę do Jeziornika , jednego z czterech kanałów Niziny.
